Ο εννοιολογικός χάρτης (ΕΧ) αναπτύχθηκε από τον J. Novak (Novak and Gowin 1984), ο οποίος βασίστηκε στη θεωρία της ουσιαστικής µάθησης (meaningful learning) του Ausubel (Ausubel et al. 1978) και αποτελεί µια από τις διδακτικές τεχνικές και στρατηγικές µάθησης που έχει ως σκοπό να ενισχύσει την εποικοδοµητική και ουσιαστική µάθηση. Ένας ΕΧ αποτελείται από κόµβους που αναπαριστούν τις έννοιες και συνδέσµους που προσδιορίζουν τις σχέσεις µεταξύ των εννοιών περιγράφοντας πώς µια έννοια συνδέεται µε µια άλλη (Novak and Gowin 1984, McAleese 1998). Η βασική έννοια που περιγράφεται από τις έννοιες στις οποίες αναλύεται (συνήθως απεικονίζεται στην κορυφή του χάρτη) καλείται κεντρική έννοια. Η τριάδα Έννοια-Σύνδεσµος-Έννοια δηµιουργεί µια πρόταση (proposition). Ουσιαστικά, ένας ΕΧ αποτελεί µια διαγραµµατική αναπαράσταση συνδέσεων µεταξύ δύο ή περισσοτέρων εννοιών µε τη µορφή προτάσεων προβάλλοντας και αναδεικνύοντας τις συνδέσεις και τις σχέσεις µεταξύ των εννοιών. Οι έννοιες µπορεί να αφορούν αντικείµενα (περιγράφονται συνήθως µε ουσιαστικά) ή συµβάντα/γεγονότα (περιγράφονται συνήθως µε ρήµατα). Οι ΕΧ που εστιάζονται σε γεγονότα (συνήθως αφορούν αναπαραστάσεις που απαντούν στο πως λειτουργεί/συµβαίνει κάτι) χαρακτηρίζονται ως διερευνητικοί (explanatory concept maps) σε αντίθεση µε τους χάρτες που εστιάζονται σε αντικείµενα, οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως περιγραφικοί (descriptive concept maps) (Cañas and Novak 2006). Η διαδικασία κατασκευής ενός χάρτη καλείται εννοιολογική χαρτογράφηση (ΕΧΓ).

Στην εκπαιδευτική πράξη, ο ΕΧ µπορεί να χρησιµοποιηθεί από το διδάσκοντα ως διδακτικό εργαλείο εµπλουτίζοντας τη διδακτική του προσέγγιση. Συγκεκριµένα, κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας, ο ΕΧ µπορεί να χρησιµοποιηθεί (i) για την παρουσίαση των εννοιών µιας ενότητας, (ii) ως οργανωτής προώθησης (advance organizer) συνεισφέροντας στην ενεργοποίηση της υπάρχουσας γνωστικής δοµής των µαθητών και καθοδηγώντας την ενσωµάτωση εννοιών και γεγονότων καθώς και σχέσεων µεταξύ αυτών, εµπλουτίζοντας την υπάρχουσα γνωστική δοµή των µαθητών, και (iii) ως επαναληπτικός χάρτης για τη σύνοψη των σηµαντικότερων εννοιών της ενότητας.

Όσον αφορά στη διαδικασία της αξιολόγησης, οι παραδοσιακές µορφές αξιολόγησης όπως απαντήσεις σε µικρή έκταση, ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής χαρακτηρίζονται συνήθως από την αντικειµενικότητα και την αξιοπιστία. Όµως, οι απαντήσεις των µαθητών βασίζονται συνήθως σε διαδικασίες ανάκλησης και αναγνώρισης και σε αρκετές περιπτώσεις περιορίζονται από το υπό ερώτηση θέµα, µε αποτέλεσµα σηµαντικές διαφορές στη γνωστική δοµή των µαθητών να συγκαλύπτονται (McClure et al. 1999). Μορφές αξιολόγησης όπως εκθέσεις, αναφορές, παρουσίαση έργου συνεισφέρουν θετικά στη µαθησιακή διαδικασία επιτρέποντας σε µεγάλο βαθµό την εξωτερίκευση της γνωστικής δοµής των µαθητών αλλά χαρακτηρίζονται από την υποκειµενικότητα στην αξιολόγηση και πολλές φορές επηρεάζονται από εξωτερικούς παράγοντες όπως η δυνατότητα/ικανότητα του µαθητή να ανταποκριθεί στη συγκεκριµένη µορφή αξιολόγησης (π.χ. στην παραγωγή ενός έργου) (McClure et al. 1999). Η αξιοποίηση του ΕΧ ως εργαλείου αξιολόγησης µπορεί να λειτουργήσει ως µια γέφυρα µεταξύ των αντικειµενικών και των υποκειµενικών παραδοσιακών µορφών αξιολόγησης, δίνοντας τη δυνατότητα τόσο της αντικειµενικής αξιολόγησης του µαθητή όσο και τη δυνατότητα αναπαράστασης της γνωστικής δοµής του. Επίσης, οι ικανότητες που απαιτούνται για την κατασκευή ενός ΕΧ είναι σε βαθµό πολύ µικρότερες/απλούστερες από εκείνες των υποκειµενικών µορφών αξιολόγησης (McClure et al. 1999).

Στο πλαίσιο αυτό, ο ΕΧ µπορεί να αποτελέσει ένα σηµαντικό εργαλείο αξιολόγησης και µπορεί να χρησιµοποιηθεί τόσο στη φάση της διαγνωστικής αξιολόγησης για τη διερεύνηση των πρότερων αντιλήψεων των µαθητών, όσο και στις φάσεις της διαµορφωτικής και της τελικής αξιολόγησης. Η γραφική αναπαράσταση των εννοιών µέσω του χάρτη δίνει τη δυνατότητα στο διδάσκοντα να διερευνήσει τις έννοιες που γνωρίζει ο µαθητής, τις έννοιες που δε γνωρίζει, τις σχέσεις των εννοιών που έχει κατανοήσει καθώς και τις σχέσεις των εννοιών που αγνοεί ή έχει παρανοήσει. Για παράδειγµα, οι ΕΧ των µαθητών πριν τη διδασκαλία µιας νέας ενότητας του γνωστικού αντικειµένου µπορεί να παρέχουν πολύ χρήσιµες πληροφορίες σχετικά µε τις πρότερες αντιλήψεις των µαθητών σχετικά µε το υπό διδασκαλία θέµα, επιτρέποντας στο διδάσκοντα να σχεδιάσει τη διδασκαλία του βασιζόµενος στις αντιλήψεις των µαθητών και να επιτύχει µια εποικοδοµητική διδασκαλία. Στη φάση της διαµορφωτικής αξιολόγησης, η ποιοτική ανάλυση διαδοχικών χαρτών των µαθητών µπορεί να αποδώσει το βαθµό κατανόησης των εννοιών από τους µαθητές καθώς και την εννοιολογική τους αλλαγή, επιτρέποντας στο διδάσκοντα να αναστοχαστεί το πλαίσιο και το πλάνο της διδασκαλίας του και να το διαµορφώσει ανάλογα όταν αυτό απαιτείται. Η ποσοτική ανάλυση των χαρτών µπορεί να αποδώσει χρήσιµες πληροφορίες για την τελική αξιολόγηση της επίδοσης των µαθητών και εξαρτάται από διάφορους παράγοντες όπως τα συστατικά στοιχεία ενός χάρτη (π.χ. αριθµός εννοιών, αριθµός σύνθετων συνδέσεων, ορθές προτάσεις κ.λπ) και το σχήµα αξιολόγησης που εφαρµόζεται (π.χ. βάρη για τα διάφορα συστατικά στοιχεία). Συνήθως, για την αξιολόγηση των χαρτών χρησιµοποιείται ως µέτρο σύγκρισης ένας χάρτης που κατασκευάζεται από τον ειδικό.

Δημιουργία Εννοιολογικού χάρτη :

Με χρήση του Cmap-Tools κατασκευάσαμε έναν εννοιολογικό χάρτη με θέμα τα Τα χαρακτηριστικά των πρωτεύοντων – Εννοιολογικός χάρτης πάρτε μια ιδέα από τις δυνατότητες του !