Ένας εννοιολογικός χάρτης είναι ένα διάγραμμα που αναπαριστά οργανωμένη γνώση, αποτελούμενη από κόμβους και συνδέσεις. Οι κόμβοι αντιπροσωπεύουν τις έννοιες και οι συνδέσεις τις σχέσεις μεταξύ των εννοιών.Οι συνδέσεις μεταξύ των εννοιών γίνονται με τόξα ή γραμμές και μπορεί να είναι μονόδρομες, αμφίδρομες ή μη κατευθυντικές. Η σχέση που υποδηλώνεται συγκεκριμενοποιείται μέσα από λέξεις ή φράσεις και μπορεί να γραφούν πάνω στις γραμμές που συνδέουν τις έννοιες.
Η τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης αναπτύχθηκε από τον καθηγητή Joseph D. Novak, στο πανεπιστήμιο του Cornell. Ο εννοιολογικός χάρτης έχει εισαχθεί και εφαρµοστεί κυρίως σε έννοιες Βιολογίας από τον Novak και αναλύεται στο έργο του «Μαθαίνοντας πώς να µαθαίνεις» (Learning how to learn, Novak & Gowin, 1984). Βασίστηκε στις θεωρίες του David Ausubel, ο οποίος τόνισε τη σημασία των πρότερων γνώσεων για την εκμάθηση νέων εννοιών. Ο Novak, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι “ η μάθηση με νόημα περιλαμβάνει την αφομοίωση των νέων εννοιών και την ενσωμάτωσή τους στις υπάρχουσες γνωστικές δομές”.
Η τεχνική της εννοιολογικής χαρτογράφησης αποτελεί ένα γνωστικό εργαλείο που ευνοεί την οικοδόμηση νέων γνώσεων, την οργάνωση και αναπαράσταση της γνώσης, την ενίσχυση της αποτελεσματικής μάθησης με την ενεργή εμπλοκή των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία (Jonassen, 2000). Στηρίζεται στη θεωρία του Εποικοδομισμού του J. Piaget σύμφωνα με την οποία η οικοδόμηση της νέας γνώσης βασίζεται στις υπάρχουσες γνώσεις του ατόμου. Χρησιμοποιείται για την οπτικοποίηση σχέσεων ανάμεσα σε διάφορες έννοιες με τη μορφή διαγράμματος, τον εννοιολογικό χάρτη (concept map).
Διδακτική αξιοποίηση των εννοιολογικών χαρτών
Για το μαθητή
- Ενεργητική-Αποτελεσματική μάθηση: Η δόμηση της γνώσης απεικονίζεται στους χάρτες εννοιών όπου περιγράφονται οπτικά οι σχέσεις μεταξύ των ιδεών και δίνει τη δυνατότητα μιας γενικής, ολικής θεώρησης αλλά και της επιλεκτικής εστίασης μιας γνωστικής περιοχής
- Εργαλείο δημιουργικής σκέψης(αποκλίνουσα σκέψη). Συμμετέχοντας σε ένα καταιγισμό ιδεών και τοποθετώντας τις ιδέες τους στο χαρτί χωρίς κριτική σύμφωνα με τα κριτήρια του brainstorming, οι ιδέες γίνονται σαφέστερες και το μυαλό πιο ελεύθερο για να συλλάβει νέες ιδέες. Αυτές οι νέες ιδέες μπορεί να συνδεθούν με τις υπάρχουσες και να προκαλέσουν νέες συνδέσεις που θα οδηγήσουν και σε άλλες ιδέες.
- Εργαλείο ανάπτυξης και καλλιέργειας κριτικής σκέψης: Χρησιμοποιώντας εννοιολογικούς χάρτες οι μαθητές-τριες οξύνουν τις δεξιότητες εξαγωγής συμπερασμάτων και κριτικής θεώρησης αυτών και αποφεύγουν την απόκτηση και τη συσσώρευση άχρηστων γνώσεων.
- Ενίσχυση ομαδοσυνεργατικής μάθησης: Ένας χάρτης εννοιών που κατασκευάζεται από μια ομάδα παιδιών αντιπροσωπεύει τις ιδέες της ομάδας. Σ’ αυτή την περίπτωση ο εννοιολογικός χάρτης αποτελεί ένα επικοινωνιακό εργαλείο μεταξύ των μελών της ομάδας που πρέπει να εκφράσουν και να διαπραγματευτούν τις ιδέες τους και να συμφωνήσουν σε μια κοινή δομή των εννοιών και των μεταξύ των συνδέσεων στο χάρτη.
- Επίλυση προβλημάτων: Η χαρτογράφηση εννοιών μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ενισχύσει και να εμπλουτίσει τις φάσεις της μεθόδου επίλυσης προβλήματος (problem-solving), με παραγωγή εναλλακτικών λύσεων και επιλογών.
Για τον εκπαιδευτικό
Στην εκπαιδευτική πράξη, ο εννοιολογικός χάρτης µπορεί να αξιοποιηθεί από το διδάσκοντα (Novak, 1998):
- για τη διδασκαλία ως µία εναλλακτική διδακτική προσέγγιση, ή/και
- για τη διερεύνηση των αντιλήψεων του εκπαιδευόµενου σχετικά µε το υπό εξέταση θέµα, (Gouli et al., 2003a; Gouli et al., 2003b) ή/και
- για την αξιολόγηση του εκπαιδευόµενου (Mintzes et al., 2000) ιδιαίτερα στη φάση της διαµορφωτικής αξιολόγησης αποδίδοντας σχηµατικά το επίπεδο κατανόησης των εννοιών.
Ερευνητικό Εργαλείο Εννοιολογικής Χαρτογράφησης(Cmap Tools)
CmapTools από την IHMC (Cañas, Hill, Carff & Suri, 2003) είναι ένα πακέτο λογισµικού που επιτρέπει στους χρήστες να συνεργάζονται κατά τη διάρκεια κατασκευής ενός εννοιολογικού χάρτη και να διαµοιράζονται/δηµοσιεύουν µε εύκολο τρόπο τους χάρτες που δηµιουργούν.
Πλεονεκτήματα:
- Μεγάλη επιφάνεια σχεδιασμού
- Εύκολη τροποποίηση χαρτών
- Δυνατότητα ενσωμάτωσης γραφικών, ήχων,δημιουργίας παρουσιάσεων
- Δυνατότητα εισαγωγής υπερσυνδεσμών σε κάθε κόμβο
- Προώθηση Συνεργασίας μικρών ομάδων
- Είναι ελεύθερο λογισμικό
- Δυνατότητα διαμοίρασης μεταξύ των εγγεγραμμένων χρηστών
Στην παρούσα ενότητα με τη χρήση του Cmap Τools χαρτογραφούμε την ενότητα 5.4 «Το μυοσκελετικό σύστημα του ανθρώπου» που ανήκει στο μάθημα της Βιολόγίας Ά Γυμνασίου.Καθως αποτελεί μία ενότητα με πολλές έννοιες, η οργάνωσή τους σε εννοιολογικό χάρτη και με την προσθήκη πολυμέσων(εικόνων,κινούμενων σχεδίων) βοηθά την καλύτερη κατανόηση,οργάνωση αυτών αλλά και την μεταξύ τους σύνδεση.Ας το διαπιστώσουμε εξερευνώντας τον παρακάτω εννοιολογικό χάρτη «Μυοσκελετικό Σύστημα»!
Σε τι συμπέρασμα καταλήγετε;Τι σας βοηθάει τελικά περισσότερο στην οργάνωση των πληροφοριών αλλά και της σκέψης σας; Παρουσίαση της διδακτικής ενότητας σε Κείμενο ή σε Εννοιολογικό χάρτη ?
Βιβλιογραφία
1.Novak, J.D. and D.B. Gowin (1984) Learning how to learn. Cambridge,CUP.
2.Jonassen D. (2000), Revisiting Activity Theory as a Framework for Designing Student- Centered Learning Environments, In D. Jonassen & S. Land (Eds). Theoretical foundations of Learning Environments, LEA.
3.Novak J. (1998). Learning, Creating and Using knowledge: Concept Maps as Facilitative Tools in schools and Corporations. Lawrence Erlbaum Associates.
4.Gouli, E., Gogoulou, A., & Grigoriadou, M. (2003a). A Coherent and Integrated Framework Using Concept Maps for Various Educational Assessment Functions., Journal of Information Technology Education, Special Issue on Information Technology in the Assessment Process of Student Learning, Vol. 2 (2003) 215- 240.
5.Gouli, E., Gogoulou, A., & Grigoriadou, M. (2003b). Ascertaining what the students already know. In Proceedings of the ED-MEDIA 2003, World Conference on Educational Multimedia, Hypermedia & Telecommunications Conference, Honolulu, Volume 2003, Issue 1, pp. 2377-2380.
6.Mintzes J., Wandersee J., & Novak J. (2000). Assessing Science Understanding: A Human Constructivist View. Educational Psychology Series, Academic Press.