Η διδακτική είναι μια «μεθοδολογία», έχει «αρχές» στηρίζεται σε «μοντέλα μάθησης», και τυπικά ή άτυπα υπόκειται σε «αξιολόγηση».
Όλες αυτές οι παράμετροι αν θέλουμε να τις προσδιορίσουμε εννοιολογικά – τι εννοούμε πχ. όταν λέμε μεθοδολογία ή μοντέλο μάθησης;- θα πρέπει να ακολουθήσουμε μια διαδικασία μελέτης από βιβλιογραφικές πηγές ώστε να εμπλουτίσουμε και να διασαφηνίσουμε τους παραπάνω όρους. Ένα εκτεταμένο κείμενο με ιεραρχημένα κεφάλαια είναι η κλασσική μέθοδος μελέτης του θέματος, είναι η διάρθρωση ενός εκπαιδευτικού εγχειριδίου ή μιας επιστημονικής μελέτης ή δημοσίευσης.
Ένα καλό εργαλείο για να βάλουμε σε τάξη οποιοδήποτε αντικείμενο υπό μελέτη, όπως για παράδειγμα η Διδακτική, θα ήταν ένας πίνακας, ένα διάγραμμα, μια απεικόνιση των όρων ή γενικά μια γραφική αναπαράσταση αναφορικά με την κύρια έννοια της μελέτης. Τέτοια «εργαλεία» μελέτης χρησιμοποιούνται είτε με βάση την επιστημονική θεώρηση της μάθησης είτε εμπειρικά στα πλαίσια της οργάνωσης της γνώσης και σίγουρα μέσα από την ιδιοσυγκρασία και προσωπική μεθοδολογία του διδάσκοντα. Η χαρτογράφηση των εννοιών στηρίζεται στην αναγνώριση της σημασίας των εικόνων στην μαθησιακή διαδικασία και έχει εισαχθεί με διαφορετικές μορφές που προτείνεται και χρησιμοποιείται ως διδακτικό εργαλείο ή εργαλείο αξιολόγησης –ίσως αποσπασματικά- σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης και σε όλα τα διδακτικά αντικείμενα. Οι εννοιολογικοί χάρτες εμφανίζονται με την μελέτη των Novak & Gowin to 1984 (Novak J.D.& Bob Gowin D., 1984), οι οποίοι εφαρμόζουν την κεντρική ιδέα του Ausubel (Ausubel D.P, 1978) και στηρίζονται στην θεωρία του Bruner (Bruner J., 1997) που αναγνωρίζει τρείς τρόπους αναπαράστασης των εννοιών στην διαδικασία της μάθησης: τον πραξιακό τον εικονικό και συμβολικό.
Σήμερα η κατασκευή εννοιολογικών χαρτών υποστηρίζεται με διάφορα λογισμικά, που διευκολύνουν την απεικόνισή τους δίνοντας την δυνατότητα εύκολης αναπροσαρμογής των περιεχομένων εννοιών, αλλά κυρίως διευρύνοντας την δυνατότητα ενσωμάτωσης πολλών εικονικών και λεκτικών πληροφοριών που παρέχονται διαδικτυακά, ενισχύοντας την χρήση και τις δυνατότητές τους.
Αν θέλαμε να αποτιμήσουμε την εφαρμογή των εννοιολογικών χαρτών στα σχολικά βιβλία της βιολογίας του Γυμνασίου και του Λυκείου δεν θα παρατηρούσαμε ιδιαίτερη αναφορά στην χρήση τους για λόγους διδακτικής ή αξιολόγησης αν και η βιολογία ήταν το κατεξοχήν αντικείμενο που μελετήθηκε αρχικά από τους εμπνευστές της χαρτογράφησης εννοιών (Novak J.D.& Bob Gowin D., 1984) λόγω της ειδικότητάς τους ως βιολόγοι. Αρκετοί έλληνες επιστήμονες στα πλαίσια διδακτορικών διατριβών και μελετών έχουν μελετήσει την χρήση των εννοιολογικών χαρτών τόσο για τις Φυσικές επιστήμες, (Στεφανίδης Κ.Ν, 1996), τη Περιβαλλοντική εκπαίδευση και την Βιολογία (Βασιλοπούλου Μ, 2001) (Βασιλοπούλου Μ., 1999) αλλά και για άλλα αντικείμενα που περιλαμβάνονται στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Σε έρευνες που αφορούσαν τη διδασκαλία της χημείας (Finley F, 1992) διαπιστώθηκε μικρή αποτελεσματικότητα της μεθόδου που αποδόθηκε ωστόσο σε λάθη της δομής και του περιεχομένου του χάρτη εννοιών. Συστηματική ωστόσο παρουσία εννοιολογικών χαρτών παρατηρείται κυρίως στο βιβλίο της Χημείας Β’ Γυμνασίου που αντιμετωπίζει τα επιμέρους θέματα με ικανοποιητική γνωστική ανταπόκριση από τους μαθητές σαν ένα συνοπτικό εισηγητικό ή ανακεφαλαιωτικό εργαλείο.
Από την πρόσφατη προσωπική διερεύνηση της χρήσης των εννοιολογικών χαρτών για θέματα διδακτικής μέσω του λογισμικού Cmaptools, διαπιστώθηκε η ευκολία στη χρήση του αλλά και η χρησιμότητα για την αποτύπωση θεμάτων της βιολογίας. Η ουσιαστική αποτελεσματικότητά του ως διδακτικό εργαλείο, εργαλείο αξιολόγησης και μεταγνώσης μένει να εφαρμοστεί και στην τάξη για την περαιτέρω τροφοδότηση και επιβεβαίωση των παραπάνω, ενταγμένο μέσα στον περιορισμένο χρόνο των μαθημάτων της Βιολογίας του Γυμνασίου.
Η απόδοση της δομής και λειτουργίας του εσωτερικού του αυτιού που ακολουθεί μέσω του λογισμικού Cmaptools και τον εννοιολογικό χάρτη που παρατίθεται αφορά στην ύλη της βιολογίας Α’ Λυκείου. Θα συμπλήρωνα ότι είναι ένα εξαιρετικά δύσκολο και πολύπλοκο όργανο για να κατανοήσουμε πλήρως με οποιοδήποτε εργαλείο διδακτικής στις μαγικές του λειτουργίες.
Βιβλιογραφία
Ausubel D.P, N. &. (1978). Educational Psychology. A cognitive view. New York: Holt,Rinehart and Winston.
Bruner J. (1997). Πράξεις νοήματος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Finley F., L. E. (1992). A summary in research in science education. Science Education (76), σσ. 239-254.
Novak J.D.& Bob Gowin D. (1984). Learning How to Learn. U.S.A: Cambridge University Press.
Βασιλοπούλου Μ. (2001). Ο χάρτης εννοιών ως εργαλείο μάθησης. Αθήνα: Γιάννης Γάγγος.
Βασιλοπούλου Μ. (1999). Ο χάρτης εννοιών ώς εργαλείο αξιολόγησης στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. 1ο Συνέδριο για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Αθήνα: ΠΕΕΚΠΕ.
Στεφανίδης Κ.Ν. (1996). Δομές πληροφοριών και στρατηγικές μάθησης στις Φυσικές Επιστήμες. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών.
2η προσπάθεια: https://cmapscloud.ihmc.us/viewer/cmap/1ST7VYL45-SJSTYK-104